Αγιορειτική Βιβλιοθήκη Λήμνου / Athos Library of Limnos: Γομάτι. Το μετόχι της Μεγίστης Λαύρας στη Λήμνο (Φωτογραφικό οδοιπορικό, 14 Δεκ. 2006)

Το μετόχι Γομάτι της Μεγίστης Λαύρας στη Λήμνο (φωτ. Ιερομ. Ιουστίνος)

Το μετόχι Γομάτι της Μεγίστης Λαύρας στη Λήμνο

Πριν μετοικήσουν εδώ για λόγους προστασίας από την πειρατεία, πολλοί κάτοικοι ζούσαν στη βορινή ακτή του νησιού ως πάροικοι σε μοναστηριακά κτήματα στη θέση Γομάτι (το) ή Γομάτου (του). Στο Γομάτι υπήρχε η μονή της Θεοτόκου, ανεξάρτητη ως το 12ο αιώνα και μετόχι της Μεγίστης Λαύρας στη συνέχεια.

Μονή Γομάτου, η οποία προσαρτήθηκε στη Μεγ. Λαύρα, αναφέρεται και στη Χαλκιδική το 10ο και τον 11ο αιώνα. Στην περιοχή είχε ιδιοκτησίες ο βυζαντινός στρατηγός Γόρματος, τις οποίες δώρισε στη μονή κι έτσι προήλθε το τοπωνύμιο. Το 1284 εθεωρείτο το πλουσιότερο μετόχι της Λαύρας με περιουσία 19.000 μόδια.

Το 1304 η Μεγ. Λαύρα είχε κι άλλες ιδιοκτησίες στα γύρω μέρη προερχόμενες κυρίως από δωρεές, όπως φαίνεται από τις τοπωνυμίες: του Καλέτζικα, του Φούσκη, του Χρυσίππου, του Παροίκου, τα Τζουκαλαριά και τα Καμήνια.

Το 1565 σε πατριαρχικό έγγραφο αναφέρονται ως κτήματα της Λαύρας "ο Άγιος Κήρυκος, ο έγγιστα του Γομάτου και η Παναγία του Γομάτου". Οι ιδιοκτησίες αυτές επιβεβαιώνονται και σε νεότερα έγγραφα του 1615 και του 1631, στα οποία συμπληρώνεται ότι ανήκαν στη μονή πριν από την Άλωση της Πόλης. Η μονή των Αγίων Κηρύκου και Ιουλίτης στα νότια του Γομάτου ήταν κι αυτή ανεξάρτητη πριν γίνει μετόχι της Λαύρας.

Τον Ιούλιο του 1858 επισκέφτηκε το μετόχι του Γομάτου ο Γερμανός αρχαιολόγος Conze και διανυκτέρευσε σε αυτό μαζί με την ακολουθία του. Βρήκε ένα νάνο μοναχό, που τους καλοδέχτηκε. Υπήρχε ακόμη ένας καλόγερος, οικονόμος, ο οποίος επιστατούσε και το έρημο μετόχι του Χάρακα για λογαριασμό της Λαύρας. Επίσης, στο μετόχι εργάζονταν ως βοηθητικό προσωπικό διάφοροι άνδρες και γυναίκες, ίσως αμισθί, διότι τις χαρακτηρίζει "δούλες".

Το 1856-59 το Γομάτι φορολογήθηκε στα βασιλικά δοσίματα με 300 γρόσια. Ως το 1928 στο μετόχι κατοικούσαν δυο καλόγεροι. Τότε κατείχε έκταση 4.000 στρεμμάτων, η οποία απαλλοτριώθηκε και μοιράστηκε σε κατοίκους των χωριών Σαρδές και Κατάλακκο.

Την περίοδο 1940-51 το Γομάτιον αποτέλεσε ξεχωριστό οικισμό της τότε κοινότητας Κατάλακκου.

Στα μεσαιωνικά κατάλοιπα της περιοχής συγκαταλέγεται και το Παλαιόκαστρο του Σφουγγαρά στον όρμο του Γομάτου, που αναφέρεται από το 1284 σε έγγραφα της Μεγ. Λαύρας ως όριο των κτήσεων του εκεί μετοχιού. Σήμερα αποκαλείται Μικρό Καστέλι και στην περιοχή έχει εντοπιστεί προϊστορικός οικισμός, ο οποίος δεν έχει ακόμα ανασκαφτεί εκτεταμένα.

Άλλο ένα κάστρο, μάλλον μεταβυζαντινό, υπάρχει σε λόφο ύψους διακοσίων μέτρων στα δυτικά του χωριού, ο οποίος δεσπόζει της πεδινής έκτασης μεταξύ του χωριού και του όρμου Γομάτι. Σύμφωνα με τον Κώστα Κοντέλλη, το κάστρο αυτό επικοινωνούσε με φρυκτωρίες με μια σειρά από πύργους και καστέλια που βρίσκονταν κοντύτερα στις ακτές. Έτσι υπήρχε ένα πλήρες πλέγμα άμυνας σε περιπτώσεις επιδρομών.

Πηγή: Wikipedia