Τον Κοσμά τον Λήμνιο γνωρίζουμε μόνο από απόγραφο επιγραφής του μοναδικού, επώνυμα, σωζόμενου έργο του.
Πρόκειται για την ιστόρηση του παρεκκλησίου του Αγίου Δημητρίου, το οποίο βρίσκεται στην βόρεια πλευρά του νάρθηκα του καθολικού της μονής Βατοπαιδίου. Σύμφωνα με την παράδοση, το παρεκκλήσιο συνδέεται με την Πλακιδία, κόρη του Μεγάλου Θεοδοσίου. Οι τοιχογραφίες του κατάγραφου σταυροειδούς ναού φιλοτεχνήθηκαν το 1721.
Αν και η κτητορική επιγραφή του παρεκκλησίου έχει καταστραφεί, ο καθ. Ε. Τσιγαρίδας
ανακάλυψε στον κώδικα 293 του Αρχείου της μονής, απόγραφό της, που οφείλεται στον ζήλο του Γέροντα Ανθίμου, ιεροδιακόνου και αρχειοφύλακα, σύμφωνα με οποία οι τοιχογραφίες αποτελούν έργο του 1721 και οφείλονται στον ζωγράφο Κοσμά από τη Λήμνο.Ἀνιστορήθη ὁ θεῖος καὶ Πάνσεπτος οὗτος Ναός τοῦ Ἁγίου Ἐνδόξου Μεγαλομάρτυρος Δημητρίου τοῦ Μυροβλήτου Σκευοφυλακεύοντος τοῦ Πανοσιωτάτου Ἁγίου Προηγουμένου Κυρίου Φιλοθέου κ(αὶ) Παριανοῦ Ἡγουμενεύοντος δὲ τοῦ Πανοσιοτάτου Ἁγίου Καθηγουμένου Κυρίου Γρηγορίου διά συνδρομῆς κ(αὶ) δαπάνης τοῦ ὁσιωτάτου Ἁγίου Πνευματικοῦ Κυρίου Παρθενίου. Ἐν ἔτει 1721 Ἰνδικτιῶνος ιδ´ ἐν Μηνί Μαΐῳ 30.
βεϟπλωξθεπνβωλχοβξνλχ (ἅτινα λέγουσι χείρ Κοσμᾶ ἐκ νήσου Λήμνου).
Εντούτοις, η υψηλών προδιαγραφών τέχνη του Κοσμά και η αβίαστη ικανότητά του στην υιοθέτηση παλαιολόγειων καλλιτεχνικών τρόπων άφησε να περάσει μέχρι σήμερα απαρατήρητο το γεγονός ότι ο Παντοκράτορας με τις ουράνιες αγγελικές δυνάμεις στον τρούλο, η Δέηση του εξωνάρθηκα και ορισμένες άλλες παραστάσεις, δεν αποτελούν τμήμα του διακόσμου του 1721, αλλά παλαιολόγειο έργο των πρώτων δεκαετιών του 14ου αιώνα, το οποίο προφανώς ο Κοσμάς κλήθηκε ή αποφάσισε να διατηρήσει και να εντάξει αρμονικά στο υπόλοιπο εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού που του ζητήθηκε να αναλάβει.
Ο άγνωστος αλλά ιδιαίτερα ικανός αυτός ζωγράφος υιοθετεί, όπως έχει ήδη επισημανθεί, την ιδιαίτερα διαδεδομένη στο Άγιον Όρος καλλιτεχνική τάση του πρώτου μισού του 18ου αιώνα για επιστροφή στα πρότυπα της ζωγραφικής των παλαιολόγειων χρόνων και ειδικότερα του Πρωτάτου.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το εικονογραφικό πρόγραμμα. Με εξαίρεση τον τρούλο και το ιερό βήμα, τα οποία ιστορούνται με την καθιερωμένη θεματολογία, σε όλο τον κυρίως ναό (πλην του νότιου τοίχου) ζωγραφίζεται το Μηνολόγιο.
Το έργο του Κοσμά θεωρείται ένα από τα καλύτερα δείγματα του κινήματος «επιστροφής» του 18ου αιώνα στην παράδοση της λεγόμενης Μακεδονικής σχολής, κυρίως δε στην τέχνη του Μανουήλ Πανσέληνου, θεωρητικός εκφραστής του οποίου είναι ο αγιορείτης ιερομόναχος Διονύσιος από τον Φουρνά των Αγράφων. Αντλεί τα πρότυπά του, όπως έχει παρατηρηθεί, όχι μόνο από τις τοιχογραφίες του ναού του Πρωτάτου, αλλά και από τις τοιχογραφίες του εξωνάρθηκα του ίδιου του καθολικού της μονής που χρονολογούνται το 1312.
Αποτέλεσμα της μίμησης των παλαιολόγειων προτύπων είναι η χαρακτηριστική πλαστική απόδοση του όγκου των μορφών, και ιδίως των προσώπων, όπου τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά δηλώνονται έντονα. Ο Κοσμάς προχωράει όμως πέρα από την απλή μίμηση, καθώς διαθέτει μία εξαίρετη χρωματική ευαισθησία, η οποία εκφράζεται με την χρήση φωτεινών χρωμάτων και την τολμηρή παράθεση φωτεινών και θερμών αποχρώσεων. Οι σχεδιαστικές αδυναμίες του ζωγράφου φαίνονται μόνο στις πολυπρόσωπες σκηνές των μαρτυρίων που απαιτούν ζωηρή και δραματική κίνηση, για τις οποίες δεν διέθετε πρότυπα.
Βιβλιογραφία
Ζίας Νίκος, «Οι τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του Αγίου Δημητρίου», στο: Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου. Παράδοση - Ιστορία - Τέχνη, τόμ. Α´, σ. 309-318. Άγιον Όρος 1996
Τσιγαρίδας Ευθύμιος, «Περί της μη σωζόμενης κτητορικής επιγραφής του παρεκκλησίου του Αγίου Δημητρίου της Μονής Βατοπαιδίου», Λαμπηδών. Αφιέρωμα στη μνήμη της Ντούλας Μουρίκη, τόμ. Β´, σ. 863-868. Αθήνα 2003
Καρνούσκος Νικόλαος, Τα καλλιτεχνικά ρεύματα στο Άγιον Όρος κατά το πρώτο τέταρτο του 14ου αι. και η πρόσληψή τους από τους ανακαινιστές ζωγράφους του 18ου αι. και των αρχών του 19ου αι. Αθήνα 2021
Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Ημερολόγιο 2022. Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του παρεκκλησίου του Αγίου Δημητρίου. Άγιον Όρος 2022
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου